Een visie over het verminderen van psychofarmaca sluit het aan bij andere belangrijke onderwerpen in de organisatie, zoals persoonsgerichte zorg en het samenspel tussen zorgprofessionals, cliënten en mantelzorgers.
Lees meer:
Programma: Naar bewust gebruik van psychofarmaca
In de periode 2016-2019 heeft Vilans het landelijk programma ‘Het kan beter met minder, bewust gebruik van psychofarmaca’ uitgevoerd. 45 zorgorganisaties hebben hieraan meegedaan. Het programma is gestart vanuit de constatering dat formele richtlijnen wel de juiste informatie maar niet de prikkel verschaften om de inzet van psychofarmaca op de juiste wijze in te zetten. Zo’n 45 zorgorganisaties hebben het programma benut om beleid en praktijk op probleemgedrag in relatie tot psychofarmaca op orde te krijgen. En wat is de opbrengst van het landelijke programma? De winst zit ‘m in het zorgvuldiger voorschrijven, de aandacht voor het voortraject en inzet van alternatieve interventies. Belangrijke factor voor wat betreft de hoeveelheid gedragsmedicatie is de toegenomen zorgzwaarte: Ouderen met dementie blijven langer thuis en de huisarts zet zwaardere medicatie in om dat mogelijk te maken. Hierdoor komt men zieker het verpleeghuis in. ‘Beter af met minder’ is vooral het programma ‘beter af met zorgvuldiger’ geworden.
10 uitgangspunten voor psychofarmaca gebruik
Het programma Beter af met minder! heeft kleur op de wangen gekregen met het richtinggevende document 10 uitgangspunten voor psychofarmaca-gebruik (pdf), vastgesteld door een breed samengestelde expertgroep. VWS en IGJ hebben de 10 uitgangspunten omarmd en het werkveld wist waar het aan toe was. Met grote inzet en motivatie hebben zorgmedewerkers, begeleiders, artsen, psychologen en management / bestuur van deelnemende organisaties werk gemaakt van de missie om het oneigenlijk gebruik terug te dringen.
Bredere kijk op kwaliteit van leven
Gedurende het programma is de focus op specifiek psychofarmaca verschoven naar de bredere kijk op kwaliteit van leven. Het gesprek over inzet van psychofarmaca is nuttig en nodig; maar pas als sluitstuk van goede zorg. Eraan voorafgaand gaat het om het leren kennen van de cliënt, observaties over gedrag, alertheid op onderliggende problematiek als depressie, delier, incontinentie of pijn en inzet van alternatieve interventies op probleemgedrag. De winst van het programma is een hoger bewustzijn dat medicatie onbegrepen gedrag niet ‘oplost’. Tijdelijk kan inzet van psychofarmaca op basis van een goede medische diagnose verantwoord zijn, met na de start van de medicatie meteen ook een plan voor afbouw. De nieuwe Wet zorg en dwang ondersteunt deze aanpak.
Afsluiting project
Het programma is afgesloten met een feestelijke middag op 7 mei 2019. Onderzoekers van UMCG en CBVP vertelden over de resultaten van hun onderzoek naar effectiviteit van ingezette interventies. Praktijkvoorbeelden lieten zien hoe je beleid op terugdringen van oneigenlijk gebruik praktisch handen en voeten geeft. Ter afsluiting van het programma zijn naast een overzicht van de onderzoeksresultaten een aantal kennisproducten ontwikkeld.
Goede voorbeelden: verminderen psychofarmaca
Lees de goede voorbeelden van zorgorganisaties die erin slaagden het gebruik van psychofarmaca te verminderen.
Geen afname van psychofarmaca
Er is geen afname van het gebruik van kalmerende medicijnen (psychofarmaca) bij ouderen met dementie in zorginstellingen, blijkt uit het onderzoek ‘Monitor Woonvormen Dementie’ (2015) van het Trimbos-instituut. Dit ondanks het feit dat bekend is dat psychofarmaca (kalmerende medicijnen) ernstige negatieve bijwerkingen kennen, zoals sufheid, stijfheid, duizeligheid (hierdoor meer kans op vallen) hoge bloeddruk, longontsteking, gewichtstoename, onrust, agitatie, meer kans op een beroerte.
Hetzelfde onderzoek heeft nog meer alarmerende conclusies:
- In de deelnemende woonvoorzieningen krijgt in 2013/2014 maar liefst 1 op de 4 bewoners met dementie een antipsychoticum voorgeschreven.
- Driekwart van de artsen geeft aan dat het gebruik van psychofarmaca bij mensen met dementie kan worden verminderd.
- De bestaande richtlijnen om professioneel om te kunnen gaan met probleemgedrag zijn niet goed ingevoerd.
- Het onbegrepen gedrag wordt lang niet altijd geanalyseerd en er wordt niet gezocht naar bestaande alternatieven.
Verschillen tussen woonvoorzieningen
De inzet van psychofarmaca verschilt tussen woonvoorzieningen. Hoe minder eenduidig de visie van de organisatie over het gebruik van psychofarmaca, des te vaker voelen artsen zich onder druk van familie en verzorgenden staan om deze middelen voor te schrijven, constateren de onderzoekers van de ‘Monitor woonvormen dementie’ (2015, Trimbos-instituut).
Kamerbrief: oneigenlijk gebruik van psychofarmaca stoppen
In maart 2016 heeft staatssecretaris Martin van Rijn een brief naar de Tweede Kamer gestuurd waarin hij schreef: 'Het oneigenlijk gebruik van psychofarmaca in de psychogeriatrische zorg en gehandicaptenzorg moet naar nul'. Oneigenlijk gebruik is het toedienen vanwege probleemgedrag, maar zonder goed te kijken wat de oorzaak is van het probleemgedrag, en zonder eerst naar alternatieven te zoeken. Ook moet het gebruik van kalmerende medicijnen volgens hem beter geregistreerd worden in het cliëntdossier. Bekijk de Kamerbrief (29 maart 2016)
Onvrijwillige zorg: zoek naar alternatieven
Binnen de nieuwe Wet zorg en dwang, die op 1 jan. 2020 ingaat, vallen deze medicamenteuze behandelwijzen onder onvrijwillige zorg. Volgens deze nieuwe wet wordt overleg met de cliënt of mantelzorger binnen een multidisciplinaire aanpak vereist. Een behandelplan en een evaluatie hiervan, is hierbij noodzakelijk. Dit dwingt professionals om niet langer door te gaan met psychofarmaca, maar zoveel mogelijk alternatieven toe te passen. Van zorgprofessionals wordt bovendien de nodige kennis en ervaring verwacht, zodat zij op een professionele wijze om kunnen gaan met probleemgedrag bij dementie.
Hoe moet je het terugdringen aanpakken?
Uit wetenschappelijk onderzoek en uit ervaringen in de praktijk blijkt dat oneigenlijk gebruik van psychofarmaca op een verantwoorde manier kan worden teruggedrongen, onder meer door eerst alternatieve interventies in te zetten, zoals dagbesteding, een andere benadering en gestructureerde dag- en avondactiviteiten.
Hiervoor is draagvlak nodig op verschillende niveaus binnen de organisatie.
Lees de praktische tips voor verzorgenden en mantelzorgers
Beleid ontwikkelen op organisatieniveau
Instellingen zouden beleid moeten ontwikkelen over het gebruik van psychofarmaca. Vaak is de inzet van dit soort medicijnen afhankelijk van de mening van de 
individuele arts in een verzorgingshuis. Bestuurders van instellingen moeten het beleid bepalen. Om oneigenlijk gebruik van psychofarmaca terug te dringen moeten zij betrokken zijn bij het onderwerp. De instelling zou het volgende moeten doen:
- Zorg voor een visie op probleemgedrag.
- Zorg voor beleid op de inzet van psychofarmaca (nee, tenzij).
- Meer vrijwilligers opleiden om op professionele wijze om te kunnen gaan met probleemgedrag, zodat ze de zorgprofessionals beter kunnen ondersteunen.
Meer lezen
- Koffie verkeerd voor ouderen met dementie, opinie in NRC, 31 oktober 2015.
- In de Monitor Woonvormen Dementie (2015, Trimbos-instituut) komen alle trends aan de orde op het gebied van zorg rondom dementie.
- Hoogleraren: terugdringen psychofarmaca vraagt meer aandacht op website van Innovatiekring dementie.
- Sta Op! onderzoek: pijn en gedrag bij dementie op website van VUmc.
- Onbegrepen gedrag en pijn bij dementie (Sta op! project) op website Moderne dementiezorg
- Kapitein, S., & Wieland, J. (2014). De nieuwe wet Zorg en dwang: over het gebruik en afbouwen van antipsychotica zonder geldige indicatie bij mensen met een verstandelijke beperking. Tijdschrift voor Psychiatrie, 56(12), 807-815.
- Vernooij-Dassen, M., Vasse, E., Zuidema, S., Cohen-Mansfield, J., & Moyle, W. (2010). Psychosocial interventions for dementia patients in long-term care. International Psychogeriatrics, 22(07), 1121-1128.
- van Iersel, M. B., Zuidema, S. U., Koopmans, R. T., Verhey, F. R., & Rikkert, M. G. O. (2005). Antipsychotics for behavioural and psychological problems in elderly people with dementia. Drugs & aging, 22(10), 845-858.