Dagelijks hulp bij toiletgang
Door: Conny Moons en Charlotte Michels van CareB4, deskundige infectiepreventie
's Morgens, 's middags, 's avonds en ’s nachts. Hoe verschillend de momenten ook zijn: altijd zijn er je cliënten die naar het toilet willen. Hulp bieden bij plassen en ontlasting doen we dag in, dag uit. Maar hoe doe je dat nou echt hygiënisch en hoe bescherm je jezelf en de andere bewoners?
Toiletbril, postoel en urinaal
Bacteriën verspreiden zich voornamelijk via ontlasting en urine en via de omgeving die (zichtbaar of soms niet zichtbaar) verontreinigd is met deze urine of ontlasting. Jouw werk, jouw geboden hulp bij 
plassen en ontlasting geeft kans op overdracht. Dat kan op veel verschillende momenten: denk maar aan de po die je gebruikt, aan de toiletbril, aan de postoel naast het bed, aan het urinaal in de spoelkeuken en aan het legen van de urinezak in een maatbeker of toilet. Op al die momenten, bij al die hulpmiddelen en handelingen, is er kans op overdracht van mogelijk ziekmakende micro-organismen van de ene naar de andere bewoner. Bijvoorbeeld via jou, via de po, de postoel, het drukknopje in de wc of via het urinaal.
Werk dus schoon en zorgvuldig, voor elkaar!
Richtlijn Urinelozing en stoelgang
De richtlijn Urinelozing en stoelgang ondersteunt je bij schoon en zorgvuldig werken. De richtlijn richt zich op drie settings:
- op verpleeghuizen
- op woonzorgcentra
- op voorzieningen voor kleinschalig wonen voor ouderen
Drie settingen met overeenkomsten (kwetsbare ouderen) en verschillen (bijvoorbeeld hoe zelfredzaam bewoners zijn of aantallen bewoners).
Tip 1: Leg vooral contact met de deskundige infectiepreventie in jouw instelling en bespreek samen hoe je de uitgebreide richtlijn vertaalt naar jouw werkzaamheden, naar jouw afdeling en bewoners.
Om je te ondersteunen in het juist toepassen van deze richtlijn hebben we de richtlijn in drie onderwerpen verdeeld.
Deel 1: Po en urinaal reinigen en desinfecteren
Deel 1 gaat over ‘Materialen voor reinigen en desinfecteren van po en urinaal’. Welke materialen en voorzieningen zijn in mijn instelling nodig om aan deze richtlijn te kunnen voldoen?
Gebruik pospoeler of wegwerpmateriaal
Om overdracht van micro-organismen te voorkomen, gebruik je voor het afvoeren van urine en feces een herbruikbare po of urinaal die in een pospoeler gereinigd en gedesinfecteerd wordt of wegwerpmateriaal dat in een verpulveraar verwerkt wordt.
Wanneer je voldoet aan de voorwaarde (zie onderstaand schema, nummer 2) om af te wijken van dit uitgangspunt, mag je gebruik maken van wegwerpzakken met absorberend materiaal voor opvang in de po, waarbij je de po na gebruik hiermee reinigt en bij zichtbare vervuiling na reiniging ook even desinfecteert met bijvoorbeeld 
alcohol 70%. Voor opvang van urine mag in dat geval gebruik gemaakt worden van een cliëntgebonden urinaal die uitsluitend na gebruik voorzichtig geleegd en omgespoeld wordt.
Wanneer de cliëntgebonden materialen voor deze cliënt overbodig zijn geworden, wordt de po gedesinfecteerd en de urinaal weggeworpen. Dit omdat een urinaal niet goed handmatig te desinfecteren is en de kosten van een urinaal niet opwegen tegen andere alternatieven.
Tip 2: Bescherm jezelf; dus draag onsteriele handschoenen als je hulp biedt bij urine en ontlasting en pas handhygiëne toe als je de handschoenen uit hebt gedaan.
Conclusie
Conclusie is dat het legen van po’s in het toilet niet meer toegestaan is, en dat alléén een urinaal nog handmatig in het toilet geleegd mag worden als er geen pospoeler in de buurt is, er maar een enkele bewoner gebruik hiervan maakt én het voorzichtig zonder spetten en spatten uitvoert. Uiteindelijk hopen we hiermee verspreiding van vervelende bacteriën, virussen en BRMO’s terug te dringen en kwaliteit van zorg te verbeteren.
Deel 2: Check: is een katheter het juiste middel?
Door: Conny Moons en Paul van Houten, expert Continentie van Zorg voor Beter
De nieuwe richtlijn gaat ook over hygiëne met betrekking tot urine katheters. Hoofdstuk 4.4 van de richtlijn Urinelozing gaat over (het schoonmaken van) katheters. In dit hoofdstuk zijn een aantal regels rond hygiëne explicieter gemaakt. Maar nog veel belangrijker is eerst de vraag: is een katheter wel het juiste middel om te gebruiken?
Check, check, dubbelcheck
Katheters zijn er in alle soorten en maten, ze worden veel en langdurig gebruikt. Het is altijd goed om bij iedere cliënt eerst een kleine check te doen. Wat is de indicatie voor de katheter bij mw S. die je vanmorgen verzorgde? En hoe zit dat bij meneer G.? En hoe is het gebruik van de katheter geëvalueerd of wordt er zonder evaluatie weer na zoveel tijd een nieuwe geplaatst? Hoe ervaren mw S. en hr. G. de katheter, hebben ze last van krampen of is er lekkage van urine langs de katheter? Is er vaak sprake van verstopping?
Tip 1: Check de indicatie bij het gebruik van een urine verblijfskatheter (een katheter dat voor langere tijd geplaatst wordt, dun slangetje dat via de plasbuis in de blaas wordt gebracht). Is er een indicatie? Welke indicatie staat genoteerd en is een verblijfskatheter daarop het goede antwoord? Wegen voor- en nadelen tegen elkaar op?
Tip 2: Check wanneer het gebruik van de verblijfskatheter is geëvalueerd. Gebeurt dit elke twee weken of elke maand? Bij elke geplande verwisseling: bestaat de indicatie nog? En is de gekozen soort katheter nog de beste? Urine-incontinentie en decubitus hoeven geen reden te zijn voor een verblijfskatheter.
Welke katheter kiezen?
Is de keuze voor een verblijfskatheter toch de beste? Kies dan voor:
- Een gesloten systeem. Dit verkleint de kans op urineweginfecties.
- Een zo klein mogelijke katheter maar wel zodanig dat urine goed afloopt; dit geeft minder schade aan blaas en urineleider en vermindert de kans op krampen en lekkage langs de katheter.
- Een katheter van 100% siliconen bij wie de katheter snel verstopt, dit materiaal lijkt minder korstvorming te geven en leidt daardoor minder snel tot verstopping.
Hygiënisch werken
Werk bij het inbrengen van elke urinekatheter hygiënisch. Denk eraan goed je eigen handen te wassen en te desinfecteren en aan zorgvuldig reinigen van uitwendige genitalia van je cliënt. Denk aan goed gebruik van steriele handschoenen en een schone werkomgeving.
Niet blaas spoelen
Spoel de blaas niet; ook niet als infectiepreventiemaatregel. Bij een dreigende verstopping kan het spoelen van de katheter een oplossing zijn. Nadeel is dat het gesloten systeem doorbroken wordt en dat daarmee meer kans op infectie ontstaat. Het spoelen van de blaas met antibiotica of desinfectans draagt niet bij aan het voorkomen van een blaasontsteking.
Taboes
Voor taboes rondom blaaskatheters, zoals angst voor pijn of lekkage van urine of angst voor onprettige geur, kan goed voorlichtingsmateriaal over blaaskatheters helpen. Verenso, specialisten in ouderengeneeskunde, publiceerde een informatieve folder voor cliënten over het gebruik van een katheter. Deze folder is gebaseerd op de Verensorichtlijn Blaaskatheters.
Folder: Informatie over uw blaaskatheter (pdf).
Alternatieven op Zorg voor Beter
Er zijn meer alternatieven voor de (verblijfs)katheter bij incontinentie; lees meer hierover bij het thema:
Deel 3: Juist gebruik van urine-opvangzakken
Door: Conny Moons en Charlotte Michels van CareB4, deskundige infectiepreventie
In deel 1 en 2 gaven we toelichting op het gebruik van po’s, urinalen en katheters. In dit deel 3 geven we toelichting op hoofdstuk 4.5 en verder uit de WIP-richtlijn urinelozing en stoelgang waar het gaat om gebruik van urine-opvangzakken.
Soorten opvangzakken
De richtlijn beschrijft 2 soorten urine-opvangzakken:
- Standaard urine-opvangzakken.
- Beenzakken.
Beide moeten aan bepaalde eisen voldoen. Een belangrijke eis bij de standaard zak is dat deze een soepel, niet te knikken afvoerslang heeft van ongeveer 1 meter.
Zowel de slang van de beenzak als van de standaard zak mag niet op maat geknipt worden om mogelijke besmetting en daarmee infecties te beperken. Een standaard zak heeft een groter volume (minimaal 1500 ml) dan een beenzak.
Voor welke cliënt gebruik ik welke urine-opvangzak?
Bij bedlegerige cliënten gebruik je een standaard urine-opvangzak. Bij mobiele cliënten gebruik je voor de nacht naast de beenzak een standaard urinezak. De beenzak wordt dan doorgekoppeld aan de standaard urinezak waardoor de urine uit de beenzak overloopt in de standaard urinezak.
's Morgens koppel je de standaardzak af, je leegt deze en gooit 'm weg. Gebruik handschoenen bij het afkoppelen, leeg de zak in de pospoeler, let op spatten en desinfecteer je handen na afloop. Zo voorkom je dat je de connectie tussen de beenzak en de katheter dagelijks moet verbreken en daarmee verlaag je verdere infectierisico's.
Wanneer vervang ik een urine-opvangzak?
In principe vervang je de urinezak die direct aan de katheter verbonden is 1 maal per week, of eerder bij (mogelijk) verstopping, vervuiling (gruis, stolsels) of lekkage. Dit is dus bij bedlegerige cliënten een standaard urine-opvangzak en bij mobiele cliënten een beenzak. De standaard urinezak die 's nachts aan de beenzak is gekoppeld, moet je elke ochtend afkoppelen, legen en weggooien.
Hoe vervang ik een urine-opvangzak?
- Werk schoon en voorkom dat het aansluitpunt van de nieuwe urine-opvangzak in contact komt met de omgeving. Gebeurt dit wel, desinfecteer dan het aansluitpunt.
- Koppel met handschoenen aan de nog volle urine-opvangzak los.
- Leeg de afgekoppelde urine-opvangzak in de pospoeler.
- Gooi de afgekoppelde urinezak weg. Koppel een afgekoppelde zak niet meer opnieuw aan.
- Gebruik schone handschoenen om de nieuwe zak weer aan de sluiten. Raak daarbij het aansluitpunt niet aan.
- Gebruik bij de volgende cliënt weer nieuwe, onsteriele handschoenen.
Deel 4: Terugblik op reacties en praktische samenvatting
Zelf vonden we het een lastige richtlijn om te lezen en ook lastig om vervolgens toe te passen. Dit heeft ermee te maken dat het in de richtlijn zowel gaat over het faciliteren van de materialen (plicht van de organisatie) als om het juist gebruik ervan door de professional. Eerdere richtlijnen gaven wel aan hoe je een pospoeler moet gebruiken, maar in deze richtlijn staat ook precies wanneer zo`n apparaat beschikbaar moet zijn.
Veel reacties
Jullie vele reacties (dank!) lieten ons zien dat het onderwerp jullie aandacht heeft en dat er met de richtlijn in het hoofd gekeken wordt hoe je het in de praktijk brengt. Sommigen constateerden dat de richtlijn geschreven is voor verpleeghuis, woonzorgcentra en centra voor kleinschalig wonen voor ouderen en níet voor de thuiszorg. Dat klopt, de zorg thuis verschilt van de zorg in een verpleeghuis en tegelijk is er de noodzaak om in beide situaties jezelf en de cliënt, andere cliënten te beschermen tegen overdracht van micro-organismen uit urine en feces.
Wie betaalt?
Ook kregen we opmerkingen over geld en budgetten, zowel voor de aanschaf van de pospoeler als in relatie tot verzekeraars en beperking in mogelijkheden om de juiste urinezakken en andere materialen aan te schaffen. De deskundigheid van de professional en dus zijn oordeel bij de aanschaf van materialen is ook een onderwerp dat door V&VN in gesprek met politiek en zorgverzekeraars op tafel ligt.
Juist gebruik van urinezakken
De blog (hierboven) over het juist gebruik van urinezakken maakte ook veel los. Het is puzzelen (soms bijna letterlijk) om de richtlijnen aan te laten sluiten bij de praktijk. Er kwamen vragen over de soorten zakken, de inhoud en manier van fixeren (been of bed), het doorkoppelen en over hoeveel dagen een standaard zak of beenzak gebruikt kan worden.
Belang van cliënt
Alle reacties overziend vinden we het opvallend mooi dat het belang van de patiënt in alle opmerkingen en vragen doorklinkt: wat is goed en hoe doe ik dan het goede goed. Inderdaad met meenemen van de richtlijn maar steeds ook met jullie eigen inschattingsvermogen, beoordeling en wijsheid. Hygiëne is altijd al belangrijk, maar nu, met gevaar van BRMO-uitbraken, nog belangrijker dan ooit tevoren.
Download praktische samenvatting richtlijn
Een samenvatting van de richtlijn is gemaakt door Charlotte Michels. Wij hopen dat deze een hulp is bij jullie overwegingen en bij het hygiënisch werken. Download de samenvatting zodat je hem bij de hand hebt, bijvoorbeeld bij een teambespreking. Download Samenvatting richtlijn urinelozing en stoelgang (pdf)
Vragen, opmerkingen en praktijkverhalen blijven welkom. Veel succes!