Onvrijwillige zorg
Laatst bijgewerkt op: 18-12-2025
Het uitgangspunt van de Wet zorg en dwang is 'Nee, tenzij'. Dat betekent dat onvrijwillige zorg, zoals het in deze wet heet, in principe niet mag worden toegepast. Tenzij er sprake is van ernstig nadeel. Onvrijwillige zorg is dus een allerlaatste optie.
Wat is onvrijwillige zorg?
Er is sprake van onvrijwillige zorg als een cliënt of zijn vertegenwoordiger niet instemt met zorg. Of wanneer de cliënt zich verzet. Er zijn negen categorieën van onvrijwillige zorg:
- Toedienen van vocht, voeding en medicatie, medische handelingen en therapeutische maatregelen.
- Beperking van bewegingsvrijheid (fixatie).
- Insluiten (separatie).
- Uitoefenen van toezicht op de cliënt (ook toezichthoudende domotica).
- Onderzoek van kleding of lichaam.
- Onderzoek van de woon- of verblijfsruimte op middelen die het gedrag beïnvloeden (drugs) en op gevaarlijke voorwerpen.
- Controle op drugs.
- Beperking van vrijheid om het eigen leven in te richten, waardoor de cliënt iets moet doen of laten.
- Beperking in het recht op het ontvangen van bezoek.
Wat valt er onder onvrijwillige zorg?
We hebben het over onvrijwillige zorg als een cliënt of de vertegenwoordiger niet instemt met zorg. Of als een cliënt zich tegen zorg verzet. Het gaat hierbij dan om de volgende maatregelen of handelingen:
- vocht, voeding of medicatie toedienen, medische handelingen en therapeutische maatregelen;
- bewegingsvrijheid beperken, dus bepalen waar de cliënt heen mag (ook fixatie);
- de cliënt afzonderen van anderen in een aparte ruimte (ook separatie);
- toezicht houden op de cliënt (ook toezichthoudende domotica);
- kleding of het lichaam van de cliënt onderzoeken;
- de woon- of verblijfsruimte van de cliënt doorzoeken op drugs en op gevaarlijke voorwerpen;
- de cliënt controleren op drugs;
- bepalen wat de cliënt wel en niet mag doen;
- de cliënt minder recht geven op bezoek.
Wat is ernstig nadeel?
Volgens de Wzd mag onvrijwillige zorg alleen bij ernstig nadeel. Maar wanneer is dat? Er is ernstig nadeel in de volgende situaties:
- De cliënt brengt zichzelf of anderen in levensgevaar.
- De cliënt brengt ernstig lichamelijk letsel toe.
- De cliënt brengt ernstige psychische, materiële, immateriële of financiële schade toe.
- De cliënt of een ander raakt verwaarloosd of krijgt problemen in de samenleving.
- De veiligheid van de cliënt is in gevaar.
- De cliënt roept met hinderlijk gedrag de agressie van anderen op.
- De algemene veiligheid van personen of spullen is in gevaar.
Kwaliteitseisen voor onvrijwillige zorg
Bij onvrijwillige zorg moet je voor de kwaliteit van zorg voldoen aan de volgende eisen:
- Je hebt de situatie geanalyseerd.
- Je hebt voor de maatregel of het alternatief overlegd met de cliënt, de omgeving, de betrokken deskundigen en andere zorgprofessionals van relevante disciplines.
- Je hebt gezocht naar alternatieven voor de onvrijwillige zorg. Dit kun je ook aantonen.
- De maatregelen (alternatieven) voldoen aan de eisen van proportionaliteit, subsidiariteit en effectiviteit.
- Proportionaliteit: De maatregel staat in redelijke verhouding tot het doel van de toepassing.
- Subsidiariteit: De minst ingrijpende maatregel wordt ingezet.
- Effectiviteit: Het middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan noodzakelijk.
- Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen. Ook wordt de maatregel geëvalueerd. Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geëvalueerd;
- Er staan een rapportage en verantwoording van de onvrijwillige zorg in het ondersteuningsplan.
Onvrijwillige zorg in de thuiszorg
Voor de toepassing van onvrijwillige zorg in de thuiszorg of ambulante zorg gelden aanvullende eisen. Lees meer over onvrijwillige zorg in de thuiszorg.