Herkennen van overgewicht en obesitas

Direct naar:

Wat is overgewicht en obesitas?
Oorzaken van overgewicht
Gevolgen van overgewicht
Wat doe je nadat je overgewicht vaststelt?
Vetverdeling
Zorgen voor iemand met ernstig overgewicht
Vocht vasthouden en gewichtstoename
Overgewicht en dementie: hoe stimuleer je gezond te eten?
Ondervoeding bij overgewicht

Overgewicht verhoogt het risico op onder andere hart- en vaatziekten, diabetes en bepaalde soorten kanker. Maar voor ouderen die ziek zijn en mensen in een instelling kan het aanpassen van eetgewoonten erg ingrijpend zijn. Daarom wordt soms van een dieet afgezien. Overgewicht zorgt er ook voor dat mensen minder makkelijk bewegen, vermoeider zijn en dat er smetplekken tussen de huidplooien ontstaan. Ook is het verlenen van zorg soms moeilijk bij iemand die erg zwaar is. Wat je wel en niet doet bij overgewicht verschilt per persoon en situatie. De diëtist kan hierbij helpen.

Wat is overgewicht en obesitas?

Er is sprake van overgewicht wanneer er teveel vet in het lichaam is opgeslagen. Obesitas is een ernstige vorm van overgewicht. De Wereldgezondsheidsorganisatie (WHO) omschrijft obesitas als ‘een chronische ziekte waarbij een zodanige overmatige vetstapeling in het lichaam bestaat dat dit aanleiding geeft tot gezondheidsrisico’s’.

Overgewicht wordt bepaald door middel van de Body Mass Index (BMI). Voor de meeste mensen onder de 70 jaar geldt de volgende indeling:

BMI VOLWASSENEN 19-69 JAAR

Lager dan 18,5	ondergewicht
Van 18,5 tot 25	gezond gewicht
Van 25 tot 30	overgewicht
Hoger dan 30	ernstig overgewicht
Hoger dan 40	morbide obesitas

Voor ouderen mag de BMI hoger zijn dan voor volwassenen tot 70 jaar. Hoe hoog exact is niet duidelijk. Meestal wordt de volgende indeling gebruikt:

BMI OUDEREN 70 JAAR EN OUDER

Lager dan 22	ondergewicht
Van 22 tot 28	gezond gewicht
Van 28 tot 30	overgewicht
Hoger dan 30	ernstig overgewicht
Hoger dan 40	morbide obesitas

Voor mensen van Aziatische of Hindoestaanse afkomst geldt een andere indeling.

Wil je meer weten over de BMI? Kijk voor meer informatie op de website van het Voedingscentrum.

Terug naar boven

Oorzaken van overgewicht

Overgewicht ontstaat wanneer je tijdens een langere periode meer energie (calorieën) inneemt door eten en drinken, dan je lichaam verbruikt.

Een stijging in gewicht kan dus komen door:

1. Er gaat meer energie het lichaam in dan normaal, door meer of anders te eten en drinken.
2. Er wordt minder energie verbruikt dan normaal, doordat minder wordt bewogen.

Veranderingen waardoor mensen onbedoeld aankomen:

• Tijdelijk minder mobiel zijn. Bijvoorbeeld na een operatie, tijdens ziekte, of wanneer iemand in een rolstoel terecht komt.
• Sterke veranderingen in het eetpatroon. Zoals vaker op een dag gaan eten, of meer gaan eten tijdens de maaltijden. Ook kan iemand iets anders gaan eten of drinken dan normaal. Bijvoorbeeld vruchtensap in plaats van water, of roomtoetjes in plaats van magere yoghurt.
• Ontremming in eetgedrag. Dit komt regelmatig voor bij mensen met frontale hersenschade.
• Wanneer iemand kalmeert na een periode van veel onrust (zeker bij loopdrang) en hetzelfde blijft eten.
• Verandering in leefsituatie. Na eerdere zelfverwaarlozing thuis, opeens met de pot mee-eten na inhuizing op een zorgafdeling.
• Starten met medicatie als antipsychotica, antidepressiva, corticosteroïden, anti-epileptica.

Terug naar boven

Gevolgen van overgewicht

De meest bekende gevolgen van overgewicht zijn gevolgen op de lange termijn:

• Hart- en vaatziekten. Door te weinig beweging is het risico op bijvoorbeeld een hartinfarct groter.

• Hoge bloeddruk.

• Diabetes Mellitus type II. 80% van alle mensen met diabetes type II heeft dit door overgewicht

• Kanker. Bij mannen vooral prostaatkanker en darmkanker, bij vrouwen borstkanker en kanker aan de voortplantingsorganen.

• Galziekten.

• Leververvetting.

• Artrose, door te weinig beweging en de verhoogde druk op de gewrichten.

• Jicht.

Daarnaast zijn er ook directe gevolgen van overgewicht:

• Moeizaam bewegen en een verminderde spierkracht.

• Kortademigheid.

• Smetplekken tussen huidplooien.

• Slaapapneu: korte ademstilstanden tijdens het slapen.

• Verhoogd risico op overlijden en verminderde kwaliteit van leven.

• Psychische problemen zoals depressie, door pesten of zich buitengesloten voelen, en een minderwaardigheidsgevoel.

• Sociale problemen als vereenzaming: angst voor kritiek, onzekerheid of een inactief leven.

• Vaker pijn.

• Incontinentie.

Deze gevolgen hebben een groot effect op de kwaliteit van leven van iemand met overgewicht. Daarnaast is het verzorgen van iemand met overgewicht vaak zwaar en moeizaam.

Terug naar boven

Wat doe je nadat je overgewicht vaststelt?

Wanneer er sprake is van overgewicht of obesitas, dan is het belangrijk om dit te bespreken met de cliënt. Is de cliënt niet meer in staat weloverwogen beslissingen te maken? Breng dan ook de vertegenwoordiger van de cliënt op de hoogte. Samen met de diëtist en behandelend arts bespreek je of een behandeling zinvol is. En hoe een eventuele behandeling eruitziet. Hierbij is het essentieel dat dieetadviezen goed aansluiten bij de cliënt en eventueel de zorgafdeling.

Betrouwbaarheid

Personen die veel vocht vasthouden (oedeem) kunnen op een te hoge BMI uitkomen, terwijl ze niet te veel lichaamsvet met zich meedragen. Dit komt omdat de BMI alleen kijkt naar gewicht en geen rekening houdt met wat dit teveel aan gewicht inhoudt (vocht of vet).

Meer informatie over vocht vasthouden en gewichtstoename vind je op deze pagina bij Vocht vasthouden en gewichtstoename.

Terug naar boven

Vetverdeling

Bij het bepalen van het gezondheidsrisico bij overgewicht en obesitas is naast de BMI ook de verdeling van vet over het lichaam van belang. Vet in de buikstreek (appel) geeft een  hoger risico op hart- en vaatziekten dan vet rond de heupen en billen (peer). Daarom wordt aanbevolen naast de BMI ook de buikomvang te meten. Ook voor ouderen. Wil je weten hoe je de middelomtrek opmeet? Bekijk dit filmpje van het Voedingscentrum.

	Maximale middelomtrek in cm
BMI categorie	Vrouwen	Mannen
Normaal gewicht(18.5–24.9)	≥ 80	≥ 90
Overgewicht (25-29.9)	≥ 90	≥ 100
Obesitas (30-34,9)	≥ 105	≥ 110
Ernstige obesitas ≥ 35	≥ 115	≥ 125

 
Terug naar boven

Zorgen voor iemand met ernstig overgewicht

De zorg voor iemand die erg zwaar is kan uitdagend zijn. Zeker wanneer de cliënt minder mobiel is. Zorg er daarom voor dat je werkt volgens de Praktijkrichtlijnen fysieke belasting.  

Praktische tips bij zorgen voor een cliënt met ernstig overgewicht

• Er zijn speciale buikbanden en slings die de buik omhoog houden om verzorging van het onderlichaam mogelijk te maken. In de praktijk wordt ook wel een klassiek steeklaken voor dit doel gebruikt. Dat wordt dan door twee zorgverleners vastgehouden.

• Het optillen van een been of een arm kan bij een obese cliënt erg zwaar zijn. Een wondverzorgingskrukje kan daarbij helpen. Check wel de maximale capaciteit. Meestal is de sling van een tillift dan een betere optie. Hier zijn speciale slings voor.

• Wil je weten of het duwen of trekken van een bed of rolstoel met een bepaalde cliënt niet te zwaar is? Met de 6 KarVragen beoordeel je globaal of het manoeuvreren niet te zwaar is. Als dat wel het geval is moet je denken aan het motoriseren (‘poweren’) van bed, tillift of rolstoel.

• Mensen met extreem overgewicht hebben vaak ook zwaarlijvige familieleden. Om vervelende situaties te voorkomen is het verstandig bij familiebezoek en zorgbesprekingen te zorgen voor stoelen die voldoende gewicht kunnen dragen en niet te smal zijn.

• Wil je meer leren over obesitas? Doe dan de gratis e-learning Omgaan met extreem obese cliënten (duur: 30 minuten) op de website van free-learning.

• Meer weten? De brochure BMI40+ (pdf) geeft tips over het bieden van adequate, langdurige zorg aan cliënten met extreem overgewicht.

Terug naar boven

Vocht vasthouden en gewichtstoename

Door bijvoorbeeld hart-, nier-, of leveraandoeningen kan vocht ophopen tussen de cellen van het lichaam. Dit heet oedeem. Het vocht hoopt zich vooral op in de benen, de enkels, de buik en de longen.

Om te zien hoeveel vocht iemand vasthoudt, is het heel belangrijk om iemand met oedeem regelmatig en op vaste tijden te wegen. De BMI is nu geen betrouwbare maat meer omdat de oedeem het werkelijke gewicht maskeert. In plaats van het bepalen van de BMI is het meten van de bovenarmomtrek een goede methode. De diëtist kan deze meten en de uitkomst beoordelen.

Terug naar boven

Overgewicht en dementie: hoe stimuleer je gezond te eten?

Eetproblemen komen vaak voor bij dementie, zo ook overgewicht en obesitas. Enkele bekende oorzaken en praktische tips:

De cliënt vergeet de dieetadviezen

• In de beginfase van dementie kan het zijn dat het nog goed mogelijk is om afspraken te maken, maar dat het opvolgen van afspraken lastig is. Afspraken onthouden wordt met de tijd steeds lastiger. Het helpt om afspraken op papier te zetten, in korte en duidelijke taal. Hang de afspraken op een goed zichtbare plek in huis. Denk aan een keukenkastje, de koelkast of de koffietafel. Bewaar het advies in een mapje of plastificeer het, tegen vlekken en scheuren.

• Maak samen een boodschappenlijstje, of ga samen winkelen, om te voorkomen dat iemand ook tijdens het boodschappen doen vergeet welke producten wel en welke niet te kopen.

• Wanneer iemand op een zorgafdeling verblijft: wees tactisch. Het is zeer kwetsend wanneer iedereen een koekje bij de koffie krijgt en iemand steeds wordt overgeslagen. Bied daarom gezonde en lekkere alternatieven aan, of bied anderen iets extra’s aan op een moment dat de persoon met overgewicht even niet aanwezig is.

De cliënt vergeet dat hij heeft gegeten en blijft om eten vragen

• Begeleid de cliënt na de maaltijd naar een ruimte waar niet gegeten en gedronken wordt. Zorg voor afleiding, of juist rust.

• Helpt dit niet? Bied dan de maaltijd in meerdere porties aan. Denk bijvoorbeeld aan een halve boterham per keer, om 8.00, 8.30, 9.00 en 9.30 uur.

• Doe hetzelfde bij de lunch, het diner en de tussendoortjes.

• Zorg dat een collega je regelmatig afwisselt. Omgaan met dit soort gedrag kan erg zwaar zijn.

Heb je meer advies nodig? Schakel dan de psycholoog en diëtist in voor een gezamenlijk advies.

​De cliënt blijft maar eten en lijkt ontremd

Dit komt vooral voor bij mensen met frontotemporale dementie. Probeer eerst de tips onder punt 2.

• Zorg daarnaast voor voldoende caloriearme tussendoortjes, zodat je extra tussendoortjes kan aanbieden zonder dat dit kwaad kan. Denk hierbij aan schijfjes komkommer, kleine rijstwafeltjes (naturel), borrelglaasjes water, partjes appel en reepjes paprika.  

• Spreek tijden af met de cliënt, als dit nog kan, waarop hij of zij wat kan eten of drinken. Dit kan rust geven. Zorg voor veel en kleine eetmomenten op de dag. Herinner de cliënt zonodig aan de tijden door ze op te schrijven op een bord bij de keuken.

• Eet iemand snel, zonder goed te kauwen? Pas dan op met tussendoortjes als snoeptomaatjes of druiven. Deze producten schieten gemakkelijk de luchtpijp in. Vraag bij twijfel een logopedist om advies.

• Verblijft iemand op een zorgafdeling? Maak dan goede afspraken met collega’s, zodat iedereen zich daaraan kan houden.

• Berg eten en drinken goed op in gesloten kastjes. Let op: sloten op koelkasten en keukenkastjes plaatsen is een inperking van iemands vrijheid. Bespreek goed met het behandelteam welke beperkingen je wel en niet kunt inzetten.

Heb je meer advies nodig? Schakel dan de psycholoog en diëtist in voor een gezamenlijk advies.

Terug naar boven

Ondervoeding bij overgewicht

Vaak wordt gewichtsverlies bij iemand met overgewicht als iets positiefs gezien. Maar ook iemand die overgewicht heeft kan ondervoed zijn. Er kan sprake zijn van ondervoeding als het gewichtsverlies te snel gaat: 10% gewichtsverlies in de laatste 6 maanden of meer dan 5% in de laatste maand.

Wanneer iemand te snel afvalt dan wordt er ook veel spiermassa afgebroken. En voor kwetsbare ouderen geldt: eenmaal verloren spiermassa win je niet meer terug. Wie veel spiermassa verliest, heeft ook minder spierkracht. Daardoor wordt bewegen moeilijker en neemt het risico om te vallen toe.

Zorgprofessionals zijn verantwoordelijk voor het in kaart brengen van de voedingstoestand en het bepalen van het lichaamsgewicht. Wanneer er afwijkingen zijn in de voedingstoestand of het lichaamsgewicht zorgen de verpleegkundigen voor een doorverwijzing naar de arts of diëtist.

Terug naar boven